Boekbespreking: Door eigen hand, Joost Zwagerman

David Brouwer
19 maart 2025

‘Ik ben kind van een zelfmoordenaar wiens poging niet slaagde. Met dat naakte gegeven beland je in statistieken die niet mis zijn.’ Dat schreef Joost Zwagerman over de suïcidepoging van zijn vader in de essay- en interviewbundel Door eigen hand. Die gebeurtenis drukte een stempel op zijn leven. Sindsdien bleef zelfdoding [1] een terugkerend thema in zijn werk. In 2015 overleed Zwagerman door suïcide, waardoor de statistieken harde realiteit werden.

Ongeveer tien jaar later is er nu een nieuwe uitgave van Door eigen hand verschenen. Een boek over zelfdoding vanuit het perspectief van nabestaanden, dat onvermijdelijk een extra lading krijgt door Zwagermans overlijden. Een groot deel van de bundel bestaat uit interviews met schrijvers die het verlies van een naaste door zelfdoding in hun werk opnamen, zoals Renate Dorrestein (met Het perpetuum mobile van de liefde) en Heleen van Royen (met De gelukkige huisvrouw). Verder bevat de bundel essays van Zwagerman. Nieuw in deze editie zijn onder andere essays over publieke figuren zoals Herman Brood en een voorwoord van Maaike Pereboom, de weduwe van Zwagerman.

De bundel bevat uiteenlopende persoonlijke verhalen van nabestaanden en biedt een scala aan ideeën. Een centraal thema is de ‘erfelijke belasting’ van nabestaanden. Het bovenstaande citaat illustreert hoe Zwagerman zelf met deze belasting worstelde. Zwagerman beschrijft verschillende systemische mechanismen, bijvoorbeeld de gedachte: als mijn eigen vader besluit dat het leven niet de moeite waard is, hoe kan het leven voor mij dan wel de moeite waard zijn? In dit kader haalt hij meermaals schrijver E. du Perron aan, die na de suïcide van zijn vader spreekt over ‘de onverjaagbare geur van zelfmoord’.

Zwagerman had zodoende weinig begrip voor degenen die zelfdoding beschouwen als een simpele autonome keuze. In het essay ‘Zelfmoord als handelswaar’ uit hij forse kritiek op Karin Spaink, die in De dood in doordrukstrip een middel ter zelfdoding, vergelijkbaar met de pil van Drion, verdedigde. Zwagerman vond dit onaanvaardbaar. Zijn ethische argument is vooral persoonlijk – naast overwegingen over spijt en nabestaanden. Hij beschrijft hoe hij zijn vriend, dichter Rogi Wieg, tot het uiterste probeerde te weerhouden van zelfdoding. Zwagerman had zichzelf ‘geen knip voor de neus waard’ gevonden als hij ook maar ‘één moment met hem [Wieg] mee had gepraat’. Een van Zwagermans belangrijkste overwegingen was: ‘als ík me er niet toe zet hem af te houden van een zelfmoord, van wie kan en mag ik dan nog verwachten dat zij zich over mij ontfermen zodra ik om een of andere reden in dezelfde positie kom te verkeren?’. Uiteindelijk werd Wieg in 2015 euthanasie verleend wegens uitzichtloos psychisch lijden.

In het gesprek met schrijver Jeroen Brouwers, die zelf meerdere vrienden aan zelfdoding verloor, worden opnieuw twee tegenovergestelde perspectieven op de doodswens van een ander zichtbaar. In het vuistdikke boek De laatste deur heeft Brouwers alle Nederlandse schrijvers die ooit zijn overleden aan zelfdoding verzameld. Hij wijdt ook een hoofdstuk aan Zwagerman. Brouwers’ motto is: oordeel liever niet. Brouwers stelt dat hij juist niét zou ingrijpen als een vriend zijn leven wilde beëindigen.

Volgens Zwagerman is dit verschil in perspectief terug te voeren op de ‘erfelijke belasting’. Wie, zoals hijzelf, erfelijk belast is, kan zich geen theoretisch standpunt over zelfdoding permitteren, omdat het per definitie persoonlijk is. Brouwers erkent dat hij die belasting niet ervaart. Door eigen hand wordt daarom vaak gelezen als een boek dat Zwagerman voor zichzelf schreef – een manier om zijn eigen ‘erfelijke belasting’, de ‘onverjaagbare geur van zelfmoord’ te bezweren.

Een jonge psychiater die Door eigen hand leest, zal zich ongetwijfeld afvragen: waar is de psychiatrie? Die is dichtbij. Zwagerman beschrijft bijvoorbeeld treffend het fenomeen ‘entrapment’ met een frequent aangehaald citaat van de Engelse dichter en essayist A. Alvarez: ‘Iemand die besloten heeft zelfmoord te plegen gaat een afgesloten, voor anderen ontoegankelijke wereld binnen.’ Zijn streven om zelfdoding te voorkomen sluit bovendien aan bij dat van de psychiatrie, maar Zwagermans benadering van zelfdoding blijft persoonlijk. De psychiatrie wordt nergens expliciet betrokken, en dat leest prettig. Zwagermans persoonlijke benadering belicht juist de complexiteit van suïcidaliteit, en kan zo een verrijking vormen voor de klinische benadering van de psychiatrie. Gelezen met een psychiatrische bril is het verleidelijk om problematiek direct te categoriseren en meteen in interventies te denken; het boek nodigt uit eerst een stap terug te doen.

Zo raakt de bundel ook aan actuele discussies over een zelfgekozen levenseinde, zoals het debat over euthanasie bij psychiatrisch lijden, of over nieuwe vormen van auto-euthanasie als de Sarco Pod. Daarnaast biedt de bundel een uniek, psychologisch perspectief op de erfelijkheid van suïcide. Deze invalshoek is een welkome verademing naast de gangbare biopsychosociale benadering.

Al met al is Door eigen hand een veelzijdige en persoonlijke verkenning van zelfdoding gezien door de ogen van de nabestaanden. Door de focus op literatuur en persoonlijke verhalen belicht Zwagerman op unieke wijze belangrijke psychiatrische thema’s. Een boek dat niet alleen literair, maar ook klinisch gezien absoluut de moeite waard is. Dit zou op de verplichte literatuurlijst voor psychiaters in opleiding moeten staan.