Martin Appelo, schrijver en psychotherapeut beschrijft in het boek WIJ/ZIJ op vrolijke en ontspannen wijze het narcistische conflict waar wij op dit moment in de samenleving mee kampen. Door de maatschappij in te delen in WIJ en ZIJ creëren we een polariserende samenleving. Dit bekeken vanuit het narcistische perspectief verklaart de hang naar dit zwart-wit denken en helpt om vanuit het narcistische perspectief het WIJ/ZIJ denken te verminderen.
Martin Appelo begint steevast zijn colleges of presentaties met de vrolijke disclaimer (met een knipoog) dat hij zelf een narcist is. Dat wetende vond ik een geruststellend begin. Appelo is daarmee als psychotherapeut misschien wel dé expert om narcisme uit te leggen, te duiden (en te vergoelijken). Daarmee geeft hij zijn publiek indirect houvast en berusting. Het maakt het beter te verdragen dat we allemaal narcistische verlangens hebben en dat dat ook onderdeel is van het mens zijn. Zijn betoogtrend verliest daarmee een veroordelende toon. Het gevolg is dat narcisme niet als per se slecht moet worden gezien maar eerder een onderdeel is van de menselijke conditie. En daarmee wordt de inhoud van zijn boek vanzelf een stukje luchtiger.
Kern van Narcisme
Hoe zat het ook alweer met narcisten? De grootste denkfout is dat zelfingenomenheid de kern is van narcisme, maar dat is wat we van de buitenkant zien. De kern is het niet kunnen aangaan van wederkerige relaties. De eigenliefde en zelfingenomenheid is volgens de Griekse mythe de straf voor het onvermogen om een gelijkwaardige relatie aan te gaan. Overigens, misverstanden over narcisme zijn veelvoorkomend. Zo typeert Freud het als een typische vrouwelijke eigenschap en de hedendaagse literatuur associeert meer dan 300 kenmerken met narcisme. Appelo verduidelijkt dit misverstand en beschrijft 4 kernsymptomen waar iedere narcist in meer of mindere mate aan voldoet: een instabiele basis, jezelf opblazen, gebrek aan wederkerigheid en het afstoten van andere mensen door wantrouwen of agressie.
Volgens Appelo overkomt narcisme je. Dat is belangrijk om te vermelden omdat narcisten altijd worden weggezet als vervelende mensen die zich bewust hautain gedragen. Dat is een oppervlakkige psychologisering van vervelende mensen die bovendien niet juist is. Als je ervan uitgaat dat narcisme je overkomt, dan maakt het beter te verdragen dat er narcisten bestaan. Ze kunnen er uiteindelijk zelf niet zoveel aan doen. Door een onveilige opvoeding en/of door je genetische make-up; de schuld ligt niet bij de narcist alleen. Dat moet absoluut geen vrijbrief zijn voor narcistisch gedrag maar het kan wel helpen om wat meer inzicht in en sympathie voor de narcist te krijgen.
Appelo geeft voor de eerdergenoemde onveilig opvoeding een geweldige metafoor; zie het als een bewapende militair die zich tijdens een oorlog schuilhoudt op een eiland. Alles wat naar het eiland komt, schiet hij neer. Op het vasteland is de oorlog echter allang afgelopen maar dat weet de militair niet. En als er mensen naar het eiland komen om dat te vertellen, wantrouwt hij ze en schiet hij ze neer. Want in zijn hoofd is het nog oorlog. Zoiets is het ook bij narcisten. Voor hen is de buitenwereld niet te vertrouwen. Nooit.
Maatschappij
In de maatschappij gaat het hetzelfde. Als je in een angstcultuur leeft en er komen vreemdelingen wonen, dan neig je gemakkelijk naar vijandige superioriteitsgevoelens om deze ‘indringers’ te verdragen. Dat is volgens Appelo het ene kant van de narcistische dimensie en hij noemt die groep de verwenden. Als je in een land als vreemdeling komt, dan voel je je misschien zó alleen en buitengesloten door de bewoners dat je geen verbondenheid voelt. Deze teleurstelling en verdriet kunnen een goede bodem zijn voor radicaliserende gedachten. Dat noemt Appelo de buitenstaanders.
Appelo noemt deze narcistische tweeledige ontwikkeling als mogelijke oorzaak van radicalisering. Zowel voor de verwenden (WIJ) als voor de buitenstaanders (ZIJ) en hij noemt uit de geschiedenis meerdere conflicten tussen bevolkingsgroepen die deels verklaard kunnen worden vanuit dit narcistische perspectief. Dat is verhelderend en biedt een verklaring voor de huidige populariteit van populisme, polarisatie en individualisme.
Appelo is naast narcist ook een dwarsdenker. Niet alleen belichten zijn boeken een ander perspectief op mens-zijn en op de samenleving, ook neemt Appelo geen blad voor de mond. Hij is niet bang, overtuigt en neemt stelling, zonder rekening te houden met een genuanceerde wetenschappelijke kijk op individuele ontwikkeling en narcisme. En geef hem eens ongelijk. Als je iemand wil proberen te verleiden en overtuigen dan zal je iemand met woorden moeten raken. Met zijn soepele taal en helder geformuleerde beschrijving van wat narcisme is, ontleedt Appelo (indirect) de achterliggende oorzaken van de toename van PVV-stemmers en verkent hij het gemak waarmee outsiders in de samenleving kunnen radicaliseren. Je zou bijna denken dat dit prima zou passen in een mooi Zomergastencollege.
Populaire WIJ/ZIJ
Toch zit hiermee ook een klein rafelrandje aan het boek. Door zijn overtuigende schrijfstijl ben je geneigd om alles wat Appelo zegt aan te nemen, maar ik kan me niet voorstellen dat dat zijn bedoeling is. Hij chargeert, provoceert en overdrijft. Zijn schrijven bevat soms iets te veel populaire (misplaatste) neurobabbel over hersenstructuren of andere neuropsychologische verklaringen over hoe de mens werkt. Misschien doet Appelo dit bewust en heeft hij hiermee een dieperliggende reden om je beter na te laten denken over hoe je zelf én de werkelijkheid in elkaar zitten. En dat past misschien wel bij een techniek die goede therapeuten eigen is; lichte provocaties die ervoor zorgen dat patiënten zélf willen veranderen. De ideale therapeutische situatie.
Het boek is daarom in een tijd van wij en zij en de tijd van individualisme een aanrader. Het zet je aan het denken over je eigen narcisme, over je eigen identiteit, maar bovenal geeft het een nieuw, vrolijk en hoopvol perspectief op de polariserende cultuur in Nederland.
De oplossing volgens Appelo? Het is hopen dat de meerderheid van ‘de normalen’ de polarisatie uiteindelijk kunnen stoppen. Wat helpt is inzicht in de narcistische problematiek. Inzicht dat helpt de polarisatie te verzachten, voor de maatschappij zelf, maar ook voor de narcist in onszelf. Daarbij kunnen de genuanceerde en verzoenende inzichten van René Gude dienen als therapie tegen polarisatie, narcisme en WIJ/ZIJ-denken. Dan komt het misschien niet allemaal goed, maar dat geeft wel wat meer rust en sense of control. Vrede op aarde begint immers bij vrede in jezelf.
