Waarom dit onderzoek?
Ongedocumenteerde migranten (zie kader) leven per definitie onder de radar, in de marge van de samenleving. Zij hebben zeer beperkte rechten: door Nederlandse wetgeving kunnen zij niet legaal werken of zich verzekeren. Wel hebben zij in Nederland, overeenkomstig met internationale verdragen voor de rechten van de mens, recht op passende en verantwoorde medische zorg (1,2). Dit is vastgelegd in de handleiding van de KNMG (2). Hiervan zijn helaas niet alle zorgprofessionals op de hoogte, ook niet in de GGZ (zie kader).
Ongedocumenteerde migranten hebben vaak een (veel) slechtere algehele en met name psychische gezondheid (3). Eerder onderzoek in Nederland naar psychische problemen laat veel wisselende prevalenties zien, ook omdat die in verschillende settings zijn uitgevoerd zoals bij de GGD of huisartsen (4–6). Echter, veel ongedocumenteerde migranten weten de weg naar de huisarts of GGD niet te vinden (7). Meer kennis over hun psychische gezondheid is belangrijk om beter in te kunnen spelen op zorgbehoeftes. Maar ook om aandacht te vragen voor deze groep bij beleidsmakers. Het onderzoek dat we hier bespreken richtte zich op ongedocumenteerde migranten die zeer laagdrempelige, outreachende medische spreekuren bezocht.
| Kader
Ongedocumenteerde migranten zijn mensen zonder geldige verblijfsstatus, bijvoorbeeld mensen wiens asielaanvraag is afgewezen, die nog niet in een asielprocedure zitten, of arbeidsmigranten zonder visum. Naar schatting leven er 23.000-58.000 ongedocumenteerde migranten in Nederland, waarvan de meeste mensen in de grote steden (11). Ondanks dat ongedocumenteerde migranten zich niet kunnen verzekeren, hebben zij recht op passende en verantwoorde zorg, zoals beschreven staat in de handreiking Arts en Vreemdeling van het KNMG (2). Hulpverleners mogen ongedocumenteerde migranten geen zorg weigeren omdat zij onverzekerd zijn of geen identiteitskaart hebben. Wanneer iemand de zorg niet zelf kan betalen, wat regelmatig het geval is, kunnen zorgprofessionals de kosten grotendeels of geheel declareren bij het Centraal Administratie Kantoor (CAK) via de regeling “onverzekerbare vreemdelingen” (2,12). |
Onderzoeksvragen
- Hoe vaak komen psychische klachten voor bij ongedocumenteerde migranten?
- Welke factoren hangen samen met een slechtere psychische gezondheid bij ongedocumenteerde migranten?
Hoe werd dit onderzocht?
Op medische spreekuren van Dokters van de Wereld, een organisatie die zich richt op verbeteren van toegang tot zorg voor ongedocumenteerde migranten, namen vrijwillige zorgprofessionals de Self Reporting Questionnaire (SRQ) af bij bezoekers van deze spreekuren. De SRQ is een door de WHO ontwikkelde vragenlijst die screent op depressieve, angstige, psychosomatische en psychotische klachten. Uit medische dossiers werd vervolgens informatie over wonen, psychiatrische en somatische voorgeschiedenis en traumatische ervaringen gehaald. Inclusie vond plaats tussen juni 2016 en september 2018.
Belangrijkste resultaten
Er werden 101 ongedocumenteerde migranten geïncludeerd met een mediane leeftijd van 36 jaar. 76% was man. Er waren in totaal 35 verschillende landen van herkomst, waarvan het vaakst Somalië (11%), Eritrea (11%), Soedan (8%) en Nigeria (8%). De meeste ongedocumenteerden woonden in nachtopvang (33%) of sliepen bij kennissen, vrienden of familie (21%). Zestien procent woonde in een kraakpand of een andere onofficiële locatie, en 9% woonde op straat. De mediane duur van ongedocumenteerd verblijf in Nederland was erg lang, met 7.5 jaar.
Een zeer ruime meerderheid, 81%, scoorde boven de SRQ-afkapwaarde voor common mental disorders. De meest voorkomende psychische klachten waren slecht slapen (84%) en gevoelens van nervositeit, gespannenheid of bezorgdheid (82%). Bijna vier op de tien (37%) had de afgelopen dagen suïcidale gedachten gehad en 35% hoorde stemmen.
Een aantal (36%) had informatie in het dossier over traumatische ervaringen. Van hen had 13% te maken gehad met marteling/geweld, 10% met seksueel geweld (verkrachting en gedwongen prostitutie) en 8% met gevangenschap. Zij liepen deze trauma’s veelal op in hun thuisland of tijdens de vlucht naar Nederland. Ook trauma’s in Nederland kwamen vaak voor, zoals vreemdelingendetentie of verkrachting in een AZC. De aanwezigheid van traumatische ervaringen in het medisch dossier waren geassocieerd met hogere SRQ-scores, met een middelgroot tot sterk effect. Er werden geen associaties gevonden tussen SRQ-scores en leeftijd, duur van verblijf in Nederland, psychiatrische voorgeschiedenis, woonomstandigheden of afkomst.
Implicaties
Psychische klachten komen zeer veel voor bij ongedocumenteerde migranten die laagdrempelige medische spreekuren bezoeken. Traumatische ervaringen zijn hoog prevalent, ernstig en geassocieerd met meer psychische klachten.
Dit onderzoek maakte gebruik van convenience sampling bij medische spreekuren. Hierdoor is de onderzochte groep niet geheel representatief voor alle ongedocumenteerde migranten in Nederland. Er zaten relatief veel uitgeprocedeerde asielzoekers in deze sample. Uitgeprocedeerde asielzoekers hebben door hun achtergrond gemiddeld meer trauma’s dan arbeidsmigranten of statushouders. Ook betreft dit onderzoek een hulpzoekende populatie, wat mogelijk een hogere prevalentie geeft van psychische klachten. Echter, door het feit dat de groep ongedocumenteerd is en nergens geregistreerd staat, is het praktisch gezien onmogelijk om representatief onderzoek te doen naar deze groep.
De resultaten onderstrepen de noodzaak voor verbetering van toegang tot de geestelijke gezondheidszorg voor ongedocumenteerde migranten die in zeer kwetsbare leefomstandigheden in Nederland leven. Helaas is ook in Nederland, hoewel het op papier goed geregeld lijkt, de toegang tot zorg voor ongedocumenteerde migranten nog steeds onvoldoende (8). Dit komt door onbekendheid van zorgprofessionals met het recht van ongedocumenteerde migranten op zorg, en de extra energie die moet worden gestoken in administratie en het consult zelf bijvoorbeeld door een taalbarrière voor zorgverleners. Er is tevens een onbekendheid met declaratiemogelijkheden bij het Centraal Administratie Kantoor (CAK) (9). Daarnaast blijkt het ingewikkeld voor ongedocumenteerde migranten om zich te registeren bij een huisarts (7). Ten slotte zijn ongedocumenteerde migranten vaak bang dat een zorgverlener hen aangeeft bij de immigratiedienst, waardoor ze zorg alleen opzoeken in noodgevallen (8).
Wil men tot een daadwerkelijke verbetering van de psychische gezondheid van ongedocumenteerde migranten komen, zijn naast toegang tot zorg bovenal politieke veranderingen noodzakelijk die rechten en leef- en werkomstandigheden verbeteren. Sinds de invoering van de Koppelingswet in 1998 kunnen ongedocumenteerde migranten niet legaal werken en zich verzekeren, wat leidt tot uitbuiting op de arbeidsmarkt en precaire woonomstandigheden. Daarnaast voelen mensen voortdurend angst voor uitzetting. Dit zijn bekende en belangrijke sociale determinanten die de gezondheid beïnvloeden. Ongedocumenteerde migranten zelf zien hun slechtere psychische gezondheid dan ook als een direct resultaat van hun illegale status en de bijbehorende omstandigheden (10).
Gezondheidsbevordering en preventie behoren tot de kerncompetenties van de arts van vandaag. Wij roepen hiermee ook op dat GGZ-professionals zich bewust zijn van het bestaan van psychische problemen bij deze grote – maar onder de radar levende – doelgroep en zich hard maken voor verbetering van toegang tot zorg.
Besproken artikel
Vollebregt SJC, Scholte WF, Hoogerbrugge A, Bolhuis K, Vermeulen JM. Help-Seeking Undocumented Migrants in the Netherlands: Mental Health, Adverse Life Events, and Living Conditions. Cult Med Psychiatry. 2022 Jul 30. doi: 10.1007/s11013-022-09790-5
Referenties
1. Cuadra CB. Right of access to health care for undocumented migrants in EU: A comparative study of national policies. Eur J Public Health. 2012;22(2):267–71.
2. Commissie Medische zorg voor (dreigend) uitgeprocedeerde asielzoekers en illegale vreemdelingen. Arts en vreemdeling. 2007.
3. Woodward A, Howard N, Wolffers I. Health and access to care for undocumented migrants living in the European Union: A scoping review. Health Policy Plan. 2014;29(7):818–30.
4. Rietveld MP, Fassaert TJ, Grimbergen CJ, Bombeeck JJ. Gezondheidsproblemen van migranten zonder geldige verblijfsvergunning Somatische en psychiatrische klachten bij migranten die vragen om onderdak. Ned Tijdschr Geneeskd. 2019;163(37):1–9.
5. Teunissen E, van den Bosch L, van Bavel E, Mareeuw F van den D, van den Muijsenbergh M, van Weel-Baumgarten E, et al. Mental health problems in undocumented and documented migrants: a survey study. Fam Pract. 2014 Oct;31(5):571–7.
6. Wolfswinkel J, Kuyvehoven M, van den Muijsenbergh M. Ongedocumenteerde patiënten bij de huisarts. Onderzoek naar de morbiditeit van ongedocumenteerde patiënten en de daaraan gegegven zorg door Nederlandse huisartsen in enkele grote steden. Utrecht, the Netherlands; 2009.
7. Moons N. Service accessibility to general practitioners for undocumented migrants in Amsterdam, the NetherlandsMoons, N. (2021). Service accessibility to general practitioners for undocumented migrants in Amsterdam, the Netherlands. https://doktersvandewereld.org/ [Internet]. 2021. Available from: https://doktersvandewereld.org/onderzoek-huisartsentoegang/
8. Hintjens HM, Siegmann KA, Staring RH. Seeking health below the radar: Undocumented People’s access to healthcare in two Dutch cities. Soc Sci Med. 2020;248(January):112822.
9. Goossens MCM, Depoorter AM. Contacts between general practitioners and migrants without a residence permit and the use of “urgent” medical care. Scand J Public Health. 2011;39(6):649–55.
10. Cha BS, Enriquez LE, Ro A. Psychosocial barriers to undocumented students’ use of mental health services. Soc Sci Med. 2019;233(Jul):193–200.
11. Heijden PGM Van Der, Cruyff MJLF, Engbersen GBM, Gils GHC Van. Schattingen onrechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen 2017-2018. 2020;(oktober). Available from: https://repository.wodc.nl/handle/20.500.12832/3010
12. CAK. Regeling onverzekerbare vreemdelingen [Internet]. 2022 [cited 2022 Aug 31]. Available from: https://www.hetcak.nl/zakelijk/regelingen/onverzekerbare-vreemdelingen
