De Corona-crisis, existentiële problemen en psychiatrie

De coronacrisis, existentiële problemen en psychiatrie

De coronacrisis, existentiële problemen en psychiatrie

Het kan niemand ontgaan zijn, maar Nederland staat in de alarmstand. Een overval van buitenaf die niemand direct voorzien had, maakt dat we nu al enkele weken in een ‘intelligente’ lockdown zitten. De keuze voor de maatregelen wordt ondersteund door informatie van deskundigen die dagelijks de nieuwste inzichten delen. Naast dat iedereen nu bijgeschoold is in epidemiologische principes als de R0 en exponentiële groei, wordt ook de dagelijkse stand van aantal doden en aantal beschikbare IC-bedden gedeeld. Dit alles medicaliseert Nederland (en andere landen) snel; om met onze premier te spreken: “Nederland is patiënt en we moeten ons daarnaar gedragen”. 

 

 

 

Het ernstig toespreken en bezorgd maken van alle Nederlanders diende een helder doel, namelijk het teweegbrengen van de ongekende collectieve gedragsverandering die nodig was om een piekbelasting van de Nederlandse gezondheidszorg te voorkomen. Maar het heeft ook een keerzijde die we, nu de situatie enigszins onder controle lijkt te zijn, mee moeten nemen in onze komende besluitvorming. Onze omgang met deze crisis leidt namelijk tot veel “collateral damage”. Naast de collectieve psychologische effecten van dagelijkse berichtgeving over dood en verderf en de kwellende gedachte dat er straks geen plaats meer op de IC is, hebben de lockdown maatregelen, hoe intelligent ook toegepast, waarschijnlijk verschillende gevolgen op allerlei andere terreinen. 

Om tot oplossingen te komen, is het goed om Yalom’s boek “Existential psychotherapy” erbij te pakken[1]. In onderstaande beschouwing willen we de existentiële bedreigingen die zich de afgelopen periode geopenbaard hebben en die op psychisch niveau een risico vormen voor de gezondheid, onder de aandacht brengen.

 

Collatoral damage

Als we kijken naar de gevolgen van de huidige lockdown, dan komen we tot het volgende (dagelijks langer wordende) lijstje van gevolgen voor verschillende groeperingen in onze maatschappij:

(1) talloze bedrijven en ZZPers zijn per direct werkeloos of failliet, opgevangen voor de korte termijn, maar met grote onzekerheid voor de toekomst; (2) grote groepen ouderen leven plots in isolatie, al dan niet in gespecialiseerde woonsettingen. Ze zijn verstoken van normale sociale contacten, contact met de kinderen, en mogen niet naar dagbesteding of deeltijdbehandeling en krijgen soms ook geen thuiszorgondersteuning meer; (3) patiënten in de GGZ zitten of vast in hun instelling, of net als anderen noodgedwongen thuis. Het aantal voorschriften van bijvoorbeeld benzodiazepines is in paar weken toegenomen en de verwijzingen naar de GGZ blijven sterk achter bij normaal; beiden indicatoren voor veel verborgen leed nu achter de voordeur[2]; (4) iets vergelijkbaars geldt voor jongeren met een beperking, verstandelijk of anderszins, die niet meer in de instellingen kunnen komen, noodgedwongen weer thuis zitten met ouders die zich opeens weer moeten zien te redden met hun gehandicapte kind; (5) in de algemene ziekenhuizen (en ook in de paramedische sector) ligt de reguliere zorg vrijwel stil. Dit leidt tot een nu al teruglopende registratie van nieuwe gevallen van ernstige ziekten, zoals myocardinfarcten, CVAs en kanker[3]. Dit zou goed nieuws kunnen zijn, maar is het hoogstwaarschijnlijk niet; (6) met (tijdelijk?) opheffen van privacy en andere beschermende regels kunnen besmette personen nu opgespoord en in quarantaine gezet worden. In sommige landen zie je politie en legeroptreden en gevangenneming voor wie de regels overtreedt, en in andere landen een geavanceerd track-and-trace systeem, om ieders handel en wandel in kaart te brengen en openbaar te maken indien besmet; (7) door sluiten van kerken, musea, theaters en muziekcentra, sportclubs en recreatiegebieden is voor veel mensen het sociaal contact en een deel van de besteding van hun tijd sterk verminderd. 

 

De existentiële gevolgen

Yalom beschrijft in zijn boek vier hoofdthema’s, die allen nu aan de orde zijn. Het gaat om de dood, (gebrek aan) vrijheid, zinloosheid en isolement (separatie). Al deze thema’s gaan gepaard met eraan gekoppelde angsten en kunnen ieder op zich ook aanleiding geven tot (versterking van) psychopathologie. 

Langs deze vier thema’s lopend, zijn de gevolgen van de lockdown op alle fronten groot: het voortdurend gebruik van oorlogsjargon en de bevolking continue blootstellen aan cijfers rondom sterfte en behandelcapaciteit, voedt de angst voor het eigen sterven en de dood in het algemeen. Natuurlijk is deze angst deels gegrond, zeker als men tot de risicogroepen behoort, maar bij sommigen is deze disproportioneel. De normaal gebruikte afweermechanismen tegen de sterfelijkheid, aldus Yalom, namelijk het geloof in de eigen bijzonderheid/onschendbaarheid en het geloof in de uiteindelijke redder (stammend uit de kindertijd) staan beiden sterk onder druk. Het idee bijzonder te zijn is normaal gesproken een creatief en sterke overtuiging; ook met allerlei gevaren in de realiteit, weerhoudt het ons ervan overweldigd te worden door angst. Nu de dreiging zo veelomvattend is en iedereen kan treffen, is de afweer voor een groot aantal mensen te beperkt. Dit betreft natuurlijk die mensen die altijd al een beperkte afweer voor dit soort angst hadden, maar treft nu ook die mensen die alles altijd onder controle hadden, veel gepresteerd hebben, en veel welvaart en weelde hebben verzameld. Je ziet dat juist deze zich roeren in het openbare debat en dan vooral door veel kritiek te hebben op de genomen maatregelen. Dit alles in een verwoede poging de controle terug te krijgen.

Het opsluiten van ouderen, maar in feite van de hele bevolking in het eigen huis en het verstoken zijn van sociaal contact, kan sociaal, maar ook emotioneel isolement geven. Hoewel de hele ontwikkeling van de mens in het teken staat van separatie, individuatie en tot de ontdekking komen dat je er uiteindelijk ‘alleen’ voorstaat, op jezelf bent teruggeworpen, is het zeker in tijden van toenemende stress van belang te kunnen regrediëren in het samen optrekken (samensmelten) met anderen, aldus Yalom. Juist dat kan nu niet meer door deze maatregelen; de isolatie versterkt hierdoor de angsten (voor de sterfelijkheid) en het onbehagen. De betekenis voor anderen komt in een heel ander daglicht te staan en moet een andere invulling krijgen. Niet iedereen is hier even goed toe in staat.

Het niet meer kunnen deelnemen aan normaal sociaal contact, klaar kunnen staan voor familie en vrienden en niet meer deel kunnen nemen aan religieuze of culturele evenementen, zoals ook het gaan naar festivals, musea en restaurants, ondermijnen de zingeving en versterken het gevoel van zinloosheid. 

 

Tot slot zijn monitoring via track-and-trace en het openbaar aan de schandpaal nagelen van overtreders acties die de vrijheid ernstig inperken. Dit allemaal onder de noemer van ‘gezondheid voor alles’, waarmee dan alleen maar de bestrijding van ziekte en symptomen (en dood) wordt bedoeld, zonder oog voor de bijwerkingen. Tegelijkertijd gaat ‘vrijheid’ bij Yalom juist over (eigen) verantwoordelijkheid; als je alle vrijheid hebt, ben je ook verantwoordelijk voor de invulling van je eigen bestaan; dat valt nu deels weg. Hier reageren mensen totaal verschillend op; zij die gewend waren deze verantwoordelijkheid te nemen en hiertoe ook de mogelijkheden hebben, zullen zich in hun vrijheid aangetast voelen. Zij die moeite hebben met het invullen van de eigen vrijheid, voelen zich soms opgelucht dat dit nu (een poosje) niet hoeft. In beide gevallen kan dit op de langere termijn waarschijnlijk tot klachten en problemen leiden.

We zullen de genoemde existentiële conflicten mee moeten nemen in de toekomstige besluitvorming waarin gezocht wordt naar een intelligente manier om uit deze lockdown te komen. Het is niet eenvoudig om aan deze bijkomende gevolgen absolute getallen of maten toe te kennen, want het gaat om zogenaamd ‘zachte’ waarden. Maar deze kunnen op de langere termijn grote gevolgen hebben[4]. Het zal niet eenvoudig zijn om nu alle neuzen dezelfde kant op te krijgen. De één hecht meer belang aan vrijheid, de ander zal juist controle voorop willen stellen. Het is nu in feite net zoals het ‘shared decision making’ in de medische (en medisch-psychiatrische) behandeling; welke opties zijn er, welke voor- en nadelen zijn er, welke voorkeuren heeft de patiënt en daarna volgt een keuze van de patiënt. Het zou goed zijn als ‘patiënt Nederland’ bij de vervolgstappen betrokken wordt in alle voors en tegens of als in ieder geval onze regering deze factoren meer voor het voetlicht gaat brengen en ons gaat uitleggen dat het inmiddels om meer mag gaan dan de sterfte of de IC-capaciteit.

 

 

Auteurs:

Paul Naarding, psychiater GGNet Ouderen, Apeldoorn

André van den Ende, psychiater ZGT Almelo

Sisco van Veen, arts in opleiding tot psychiater, UMC Utrecht

 

[1] Yalom ID. Existential psychotherapy. New York 1980. Ingram publishers services US.

[2] Express scripts. America’s state of mind report . Online gevonden 18 april 2020; 

[3] Gupta Strategists: In de slipstream van corona: een secundaire crisis in de zorg. Online gevonden 14 april 2020;

[4]  Pfefferbaum B, North, CS. Mental Health and the Covid-19 Pandemic. NEJM 2020; DOI: 10.1056/NEJMp2008017.\

Geschreven door:

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Ontvang maandelijks een update over de nieuwste artikelen van De jonge psychiater

Gerelateerde artikelen
Opmerking
Opmerking
Hoe zou je deze pagina willen beoordelen?
Heb je een opbouwende opmerking?
Volgende
Laat je e-mailadres achter als we contact met je mogen opnemen over je feedback
Terug
Inzenden
Bedankt voor het achterlaten van je opmerking!