Vrijheid of gezondheid? #hebheterover

”We staan voor duivelse dilemma’s.” Zo opende Mark Rutte enkele weken geleden zijn persconferentie, waarin hij eerste, bescheiden versoepelingen aankondigde van het Corona-beleid. Ook hier op DPJ worden die dilemma’s gevoeld. Hoe doen we dat nu handig met handen schudden? Is Corona niet zo langzamerhand een codewoord of stopwoordje geworden? En wordt aan de existentiële dimensie van de Corona-maatregelen wel voldoende aandacht besteedt? Of, zoals Rutte zijn worsteling beschreef: “De vrijheid van de één, kan niet ten koste gaan van de gezondheid van de ander.’’[i]

Het klinkt zo heerlijk, want natuurlijk mag dat niet! Hangjongeren die vrijheid opeisen en bij elkaar klitten en zo de gezondheid van senioren bedreigen, die zo hun best doen om zich thuis aan alle eenzaam makende regels te houden. Een schande! Maar is dat zo? Want als we het nu eens omdraaien? De gezondheid van de één, kan niet ten koste gaan van de vrijheid van de ander. Mmm, dat klinkt eigenlijk ook wel aannemelijk. Of, in de woorden van Jort Kelder: “We zijn 80-plussers die te dik zijn en gerookt hebben nu aan het redden. Dat klinkt heel hard, maar het is statistisch natuurlijk wel wat er gaande is. Op een gegeven moment moet er wel een belangenafweging komen.”[ii]

Kijk, daar zijn Jort Kelder en Mark Rutte het eens: het gaat om een dilemma ofwel een afweging. En daar zijn ethici en filosofen goed in. Al meer dan 2000 jaar houden zij zich bezig met afwegen, waarden, dilemma’s en keuzes maken. Aristoteles bijvoorbeeld die met zijn deugdethiek het vinden van een passend midden tussen uitersten nastreefde. Hij benadrukte dat het niet alleen gaat bij moeilijke beslissingen om ‘know what’ maar ook om ‘know how’. Hoewel de exacte samenstelling van het OMT niet bekend is, is wel duidelijk dat er geen ethicus of filosoof bij zit. Dat is erg jammer. Niet omdat ethici of filosofen nu ineens wel dé inhoudelijke oplossing hebben voor de Corona-crisis. Maar wel omdat zij zich op procesniveau kunnen bezighouden met het maken van afwegingen en het doordenken van dilemma’s. 

Het dilemma

Laten we het dilemma er eens bij pakken. Vrijheid vormt de ene poot. Het gaat dan om persoonlijke vrijheid, bewegingsvrijheid, economische vrijheid, voor het gemak gooi ik het even op een hoop. De vrijheid om te kiezen of je je kapperszaak openhoudt. De vrijheid om te kiezen voor het openbaar vervoer. De vrijheid om af te zien van thuiswerken. De vrijheid die het brengen van je kinderen naar school kan meebrengen voor een ouder. De vrijheid om zelf te kiezen, samen met een ander, of je anderhalve meter afstand houdt of dat je daar, gezamenlijk, van afziet, omdat wiskundebijles namelijk veel makkelijker gaat als je bijles juf het gewoon even voor kan doen in je schrift terwijl je meekijkt. De vrijheid om iemand enthousiast te begroeten met een omhelsing. Maar ook: het gevoel van vrijheid omdat het leven van alle dag weinig ruimte gaf om natuurgebieden op te zoeken en nu is daar in eens alle tijd voor. De vrijheid om al die saaie vergaderingen te skippen. De vrijheid om nu eens goed te doordenken wat echt belangrijk is voor ons als mens. Corona biedt onvermoede kansen. 

De andere poot is gezondheid. Het gaat dan om de risico’s voor de gezondheid van iedereen, maar in het bijzonder ook van risicogroepen, ouderen, mensen die minder gezond geleefd hebben. En ook om de zorgen om gezondheid van mensen wiens reguliere ziekenhuisafspraken geannuleerd zijn. En om de verslechtering gezondheid van mensen die geen gebruik meer kunnen maken van fysiotherapeut, dagbesteding, schuldhulpverlening. Om de psychische gezondheid van eenzame ouderen die verder vereenzamen. Maar ook: de vrijheid van mensen die niet in aanmerking kwamen voor euthanasie, maar waarbij Corona ervoor zorgde dat de zo welkome Magere Hein wat sneller langs kwam. En de verbetering van de gezondheid van mensen die helemaal tot rust komen door afwezigheid van geluidsoverlast of minder last hebben van alle fijnstofuitstoot. Corona biedt onvermoede kansen.

De dialoog

De dilemma-methode is een mooie methode om met dilemma’s, bijvoorbeeld in de zorg of in detentie, om te gaan. Het gaat dan altijd om een casus specifiek dilemma, waarbij de inbrenger zelf degene was die tegen morele schuring of ethische wrijving aanliep. Met een groep wordt een gezamenlijk moreel onderzoeksproces gestart om de verschillende kanten te belichten. Er zijn verschillende varianten van de dilemma-methode, maar steeds is de belangrijkste methode de dialoog. 

En de dialoog ligt politiek wat gevoelig. Politici bedienen zich liever van debat, discussie, overtuiging, retoriek, liefst onderstreept met de nodige wetenschappelijke referenties. Begrijpelijk, maar dat past niet bij een wáár dilemma. Een echt dilemma kenmerkt zich doordat zowel de ene kant als de andere kant voordelen, maar nog belangrijker, nadelen heeft. Plat gezegd: ‘je kunt het nooit (alleen maar helemaal) goed doen. Een tragedie, de oude Grieken wisten dat maar al te goed. Een dilemma kenmerkt zich door dat er altijd ook een negatieve kant zit aan de keuze die je maakt, hoeveel, feiten, kennis en cijfers je er ook bij haalt. 

Recht doen aan het dilemma betekent ook dat je die negatieve kant adresseert. Als Rutte zegt: “De vrijheid van de één, kan niet ten koste gaan van de gezondheid van de ander” dan is dat inhoudelijk onjuist. Dat kan namelijk wel. En dan kies je voor: “De gezondheid van de één, kan niet ten koste gaan van de vrijheid van de ander”.  Een beetje zoals bijvoorbeeld de Zweden doen, door de risicogroepen op te sluiten en de rest van de samenleving vrijheid te gunnen. Met meer doden tot gevolg en er is veel kritiek. Maar het was ook optie, en zij kozen voor die optie. 

Even terug naar de dilemma-methode. De vraag of gezondheid prevaleert boven vrijheid is geen casus specifiek dilemma. We hebben ook geen casusinbrenger (helaas! Mark Rutte, doet u dat nou eens, uw dilemma inbrengen in een overleg (het OMT?) met een getrainde gespreksleider om vanuit ethische perspectief de zaak door te werken!) en de dialoog wil ook niet zo vlotten in deze monoloog als opiniestuk op papier. En toch doe ik een poging. 

Kiezen in een dilemma: hoe doe je dat?

Voor de dilemmamethode is een heldere formulering van het dilemma onontbeerlijk. Laten we het dilemma voor deze discussie toespitsen op de anderhalve-meter-regel. Een dilemma zou kunnen het volgende kunnen zijn. A) We houden de ander-halve-meter-regel aan voor iedereen, huishoudens uitgezonderd, en we beboeten waar nodig. B) We schaffen de ander-halve-meter-regel af voor iedereen, en mensen die er aan vast willen houden krijgen daar de gelegenheid voor maar het initiatief ligt bij hen. De morele vraag die daar onder schuil gaat is: in hoeverre of wanneer mag vrijheid van allen ingeperkt worden ten bate van gezondheid van een minderheid? 

De morele schade van beide opties worden vervolgens bekeken. Bij A) zou de morele schade kunnen zijn dat de vrijheid van vele beperkt wordt, de vele ondernemers hun bedrijf niet kunnen voortzetten, dat openbaar vervoer niet meer voor iedereen toegankelijk is, dat de culturele sector omvalt, dat vele zzp-ers geen inkomen hebben, dat er een economische crisis komt en dat persoonlijke keuzes om wel of niet met elkaar handen te schudden, te knuffelen of one-night-stands te hebben ernstig beperkt worden. De morele schade van B) zou kunnen zijn dat de gezondheid van velen tijdelijk verminder zou kunnen worden, voor sommigen dat zij ernstig ziek worden en zelf komen te overlijden, en ook dat de gezondheidszorg zodanig onder druk komt te staan dat mensen niet meer de kwaliteit van zorg krijgen die we gewend zijn in ons land, dat er veel uitval, verzuim en gezondheidsschade ontstaat onder zorgpersoneel. 

Dan volgt de stap van verhelderende vragen. Vast staat dat er veel vragen te bedenken zijn, en weinig te beantwoorden. We weten niet goed wat de impact van de ander-halve-meter-regel loslaten zou zijn, welke risico’s we lopen, welke economische en gezondheidsschade te verwachten valt bij het handhaven van de ander-halve-meter-regel. We moeten 100% van de besluiten nemen met 50% van de informatie, zo zei Rutte ook al eens. Dat klopt. En daarom moeten we niet alleen varen op kennis, wetenschap, statistieken en gegevens. Maar ook op een waardenafweging. 

Daar kan dan een perspectieven-waarden-normen-schema bij helpen. Ik doe hieronder een poging. 

Vult u vooral aan! We zijn benieuwd naar uw waarden en daar uit volgende normen. 

Vervolgens mogen de deelnemers, u dus, een keuze maken. Wat zou doen? Zou u voor A) of B) kiezen? En veel belangrijker: vanwege welke waarde zou u dat doen? Welke waarde prevaleert volgens u? Is dat gezondheid of vrijheid? Of is er voor u een andere waarde in het geding die maakt dat u de anderhalve-meter-regel wil omarmen of afschaffen? En dan ook een prangende vraag: als u uw keuze gemaakt heeft, welke waarde komt dan als gevolg van uw keuze het meest onder druk te staan? Wat verliest u met de beslissing die zou willen maken? En tot slot: hoe zou u dat verlies willen repareren? Wat kunt u doen om de waarden die niet tot hun recht komen toch te adresseren? 

Waarom ethiek?

Wat leren we van een dergelijke exercitie? Het belangrijkste is dat, sorry premier Rutte, het dus wél zo kan zijn dat vrijheid boven gezondheid gaat. Net zoals het kan dat gezondheid boven vrijheid gaat. De vraag is niet zozeer of, maar in hoeverre/wanneer. En dat hangt nogal af van de context. Een context die we niet helemaal kennen in woord en getal. Een context waar we desalniettemin iets van vinden, waar we iets bij voelen en die we meer of minder waarderen. Laten we het daar met elkaar over hebben. Geef ruimte aan andere perspectieven. Koester nuance. Wees duidelijk over wat we niet weten. Laat horen wat jou drijft, wat jouw waarden zijn en waar jij belang aan hecht. Ook al druist dat soms tegen elkaar in. 

Veel mensen willen het liefste gewoon weer af en toe lekker knuffelen met elkaar of elkaar drie zoenen kunnen geven als begroeting. Tegelijkertijd willen veel mensen echt niet bijdragen aan verdere verspreiding van het virus. Hoe om te gaan met dat spanningsveld? Precies, práten: geen retoriek, geen statistiek, maar dialoog. DJP geeft met haar gemêleerde aanbod aan stukken, columns en opinies het goede voorbeeld. #hebheterover 

[i] https://www.rtvzaanstreek.nl/vrijheid-van-een-kan-niet-ten-koste-gaan-van-gezondheid-van-ander/nieuws/item?1158146

[ii] https://www.mediacourant.nl/2020/04/jort-kelder-economie-aan-gort-voor-dikke-80-plussers/