In het manifest “De terugkeer van Thanatos” neemt Martin Appelo – zoals gewoonlijk – geen blad voor de mond. Hij pleit voor een gezondheidszorg waarin er ruimte komt voor de ‘doodsdrift’; het accepteren van de dood als uitkomst van een ziekte. Ook al draaft Appelo hierin wat door, er zitten mooie overpeinzingen in zijn manifest die de hulpverlener aanzetten tot nuttige bezinning.
Appelo’s manifest verschijnt, niet toevallig, middenin de COVID-19 pandemie. Sterker, de pandemie is de aanleiding voor het manifest. In de queeste van de overheid om vooral mensenlevens te redden zijn er draconische maatregelen genomen om de maatschappij te beschermen tegen het virus. Appelo gebruikt de paarden Eros (levensenergie) en Thanatos (doodsdrift), die volgens Socrates en Freud twee tegengestelde krachten in de mens verpersoonlijken, als metafoor om de op hol geslagen gezondheidszorg te karakteriseren. Deze paarden worden idealiter in toom gehouden door een wagenmenner. Volgens Appelo is Eros gaan samenspannen met de wagenmenner en hebben ze Thanatos kaltgestellt. Appelo vindt dat Thanatos weer moet terugkeren in de gezondheidszorg om de disbalans in de gezondheidszorg te herstellen.
De achterliggende gedachte van het manifest is inhoudelijk belangrijk want, volgens Appelo, zijn we bang voor de dood en moeten we er alles aan doen om de dood te voorkomen. ‘Eros en de wagenmenner’ hebben een mooi verhaal; het wegnemen van lijden, streven naar genezing en een lang en gelukkig leven. Zonder Thanatos. Maar het is ook een onjuiste weergave van de werkelijkheid. Deze droomwereld bestaat niet. Patiënten gaan dood. Mensen lijden. Thanatos moet wel aanwezig zijn. Dood, ziekte en lijden zijn onderdeel van de condition humaine.
In het boek draagt Appelo vervolgens meerdere redenen aan waarom en hoe Thanatos moet terugkeren. Om dit toepasbaar te maken haalt hij meerdere filosofen (zoals de stoïcijnen en Nietzsche) van stal om zijn argumentatie kracht bij te zetten. Ook al zijn het mooie filosofische gedachtegangen, de grote vraag blijft hoe deze bespiegelingen de mens daadwerkelijk gaat veranderen. Hoe zorg je ervoor dat filosofische inzichten meer worden dan leuke niemendalletjes? Appelo slaagt hier niet helemaal in.
Waar Appelo wel in slaagt is korte metten maken met de wetenschappelijke broddelpraat van Rutger Bregman. Goed, het is behoorlijk ‘ad hominem’ maar dat maakt het des te smeuïger én lezenswaardiger, temeer omdat Appelo de vinger op de zere plek legt van het houtje-touwtje betoog van Bregman. In Bregmans boek “De meeste mensen deugen” worden volgens Appelo allerlei ondeuglijke wetenschappelijke onderzoeken naar voren gebracht om bewijs te leveren voor zijn stelling dat mensen deugen. Tuurlijk, als empirische wetenschapper ben ik het daar met hem eens, maar de vraag is of je dit zo agressief moet opschrijven. Ironisch genoeg bewijst Appelo daarmee indirect dat de mens inderdaad niet deugt; het is niet deugdelijk om Bregman zo vilein neer te sabelen.
Al met al is het een mooi en lezenswaardig manifest met een belangrijke boodschap voor de gezondheidszorg. We zijn waarschijnlijk doorgeslagen. De vraag is echter of de vergelijking met Thanatos nu wel zoveel hout snijdt. Bovendien kun je je afvragen of dit manifest voldoende reikwijdte heeft, iets wat Appelo zich terecht afvraagt in het voorwoord waarin hij zich al neerlegt bij het feit dat 90% het niet met hem eens is. Wat kun je nu met dit manifest, en wie gaat er wat veranderen? Eros zal waarschijnlijk altijd de morele dans blijven leiden en Thanatos stelselmatig ontbieden. Of Appelo het nou leuk vindt of niet, het is misschien wel een realistische weerspiegeling van het empathische, met liefde en mededogen gevulde hulpverlenershart.
Daarnaast kun je je afvragen of de coronapandemie wel zo’n goede aanleiding is. Je kunt alles vinden van het beleid van de coronapandemie, maar het laat ook zien dat de mens lijdt, dat er patiënten doodgaan en dus dat Thanatos aanwezig is. Bovendien vind ik zijn voorstellen om de coronamaatregelen en de gezondheidszorg te veranderen wat hoogdravend. Er zit echt wel wat in Appelo’s ideeën, maar enige bescheidenheid is wel op zijn plaats. Psychologen en psychiaters zijn niet altijd zulke goede maatschappijduiders.
Wat we er wel mee kunnen is zorgen dat lijden en dood een prominentere plaats krijgen in opleidingen geneeskunde en psychologie. Mensen lijden en mensen gaan dood, en daar hoeven we als hulpverleners niet voor te schamen. We moeten er wel mee om leren gaan, en op de juiste momenten behandelingen te stoppen (ook al levert iedere zieke behandelbare patiënt geld op).
Ik roep Appelo op om er niet al vanuit te gaan dat 90% het niet met hem eens is. Als dat zo is, dan moet hij goed nagaan wat hij wil met dit originele manifest. Verandering ontstaat niet als mensen het niet met je eens bent en als je polariserende taal predikt. Verandering ontstaat ook niet als je er al vanuit gaat dat 90% overtuigd is van zijn/haar gelijk. Tegen iets aan schoppen is niet genoeg. Wil je verandering? Dan zul je daarin moeten investeren met toewijding, verleiding en vurigheid. Eigenschappen die Appelo zeker beschikt. De maatschappij veranderen is echter een stuk complexer.
Referentie:
De terugkeer van Thanatos
Martin Appelo
ISBN: 9789464028416
141 pag.
