Op 5 juli 2024 verdedigde psychiater Ronald Rijnders zijn proefschrift “Suffering Souls Suffering Society”, over onder andere de effecten van oxytocine op sociaal-emotioneel gedrag in psychopathie. Voor zijn proefpromotie las ik het hoofdstuk “Sniffing submissiveness? Oxytocin administration in severe psychopathy”.
Alvorens het artikel in te duiken, eerst enige achtergrond over psychopathie en oxytocine.
Psychopathie is een term die fascineert en onderwerp van menig film of serie is. Psychopathie wordt in Rijnders’ proefschrift omschreven als een levenslange persoonlijkheidsstoornis, gekenmerkt door verschillende symptomen op interpersoonlijk (gladde en oppervlakkige presentatie, liegen, manipulatie en bedriegen puur voor eigen gewin, terwijl de belangen van anderen worden verwaarloosd), emotioneel (gebrek aan schuldgevoel en empathie, waarbij in tegenstelling tot bij autismespectrumstoornissen de cognitieve aspecten van empathie meer intact zijn dan de affectieve) en gedragsniveau (egocentrische, parasitaire, impulsieve acties naar anderen, waardoor zij vaak betrokken raken bij gevaar of agressie). Schattingen over de aanwezigheid van psychopathie in de algemene bevolking lopen uiteen van 0.5 tot 1.2% en het komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Vooral vanwege de gedragsproblemen zijn psychopathische individuen oververtegenwoordigd in het strafrecht. Het is echter goed te benoemen dat psychopathische persoonlijkheidskenmerken óók voordelig kunnen zijn voor de samenleving: zo kan stoutmoedigheid nuttig zijn tijdens bijvoorbeeld faillissementen of rampen.
Het neurohormoon oxytocine speelt een complexe rol in het reguleren van sociaal gedrag en aandacht. Zo is het betrokken bij beloning, agressie en competitie, maar ook bij eetlust, angst, bezorgdheid en pijnbestrijding (Jin e.a., 2023; Camerino, 2023). Oxytocine wordt ook positief geassocieerd met empathie. Aangenomen wordt dan ook dat dit neurohormoon een belangrijke rol speelt in interpersoonlijke relaties. Effecten van oxytocinetoediening zijn onderzocht bij psychische stoornissen als schizofrenie, PTSS, angst-, eet-, autismespectrum- en persoonlijkheidsstoornissen, maar oxytocinestudies bij psychopathie zijn schaars.
Rijnders en collega’s verrichtten onderzoek naar de rol van oxytocine bij psychopathische patiënten. Zij bestudeerden ook de relatie tussen (sociaal) dominant gedrag, één van de kenmerken van psychopathie die kan bijdragen aan problematisch en agressief gedrag, en psychopathie. De auteurs stelden verschillende hypothesen, maar voor deze artikelbespreking ligt de focus op de hypothese: oxytocinetoediening in de groep psychopathische patiënten vermindert hun reactieve dominantie.
Hoe werd dit onderzocht?
21 mannelijke patiënten, opgenomen in één van vijf strengbeveiligde tbs-klinieken in Nederland, bij wie de psychopathie bevestigd was met een score van 26 of hoger (max. score 40) op de Psychopathy Checklist-Revised (PCL-R), werden geïncludeerd. De PCL-R kent vier facetten, bestaande uit 1) een interpersoonlijk facet, 2) een affectief facet, 3) impulsieve leefstijl en 4) antisociale leefstijl. Als controlegroep werden 25 ‘normale’ mannelijke controles, werkzaam als bewaarders of verpleegkundigen in twee tbs-klinieken in Nederland, geïncludeerd.
De 21 psychopathische patiënten kregen volgens dubbelblind, placebogecontroleerd cross-over design tijdens één testsessie 24 International Units (IU) van de synthetische versie van oxytocine (Syntocinon) toegediend via een neusspray. In de andere sessie kregen zij een placebo met een oplossing van fysiologisch zout (NaCl). De controlegroep werd op één dag getest, omdat zij geen oxytocine neusspray kregen.
Primaire uitkomstmaat was dominant gedrag op dezelfde dag na toediening van de oxytocine. Om dominant gedrag te meten werd de gaze aversion task gebruikt, een computertaak met zogenoemde gemaskeerde gezichtsuitdrukkingen. De verschilscores in reactietijden tussen blije en boze gezichten zijn een maat voor (reactief) dominant gedrag.
Resultaten
De ernst van de psychopathie bleek gerelateerd aan een hogere reactieve dominantie. Er bleek bij de psychopathische patiënten in het algemeen geen verschil tussen oxytocine en placebo op de reactietijden (de maat voor dominant gedrag). Nogmaals kijkend naar het effect van oxytocine in de subgroep ernstig psychopathische patiënten, werd gezien dat zij wel minder reactief dominant werden: oxytocine verminderde de reactieve dominantie bij psychopathische patiënten met ernstige symptomen op PCL-R facet 1 (F=7.248, p=.018) en PCL-R facet 4 (F=7.556, p=.016).
Discussie en implicaties voor de praktijk en toekomstig onderzoek
Concluderend: oxytocine vermindert dominant gedrag bij patiënten met ernstige psychopathie. De precieze reden daarvoor is nog onbekend, maar een hypothese is dat de bidirectionele interactie tussen oxytocine en testosteron een rol speelt. Testosteron wordt geassocieerd met dominant gedrag, en de vermindering van reactieve dominantie bij ernstige psychopathie zou kunnen komen doordat oxytocine het dominantie-inducerende effect van testosteron tegenwerkt. Een andere hypothese is dat het te maken heeft met de social salience hypothesis. Deze theorie stelt dat oxytocine de aandacht voor sociale signalen reguleert. Bij resusapen lijkt oxytocine negatieve sociale signalen te remmen en daardoor prosociaal gedrag mogelijk te maken (Ebitz e.a., 2013). In het dagelijks leven kan dit de interpersoonlijke afstemming verbeteren en uiteindelijk agressief gedrag verminderen (de Dreu e.a., 2012). Voor de psychiatrische praktijk betekent dit dat het toedienen van oxytocine aan patiënten met ernstige psychopathie zo zou kunnen leiden tot een betere afstemming in de behandeling en snellere, betere therapieresultaten.
Kritische kanttekeningen bij de studie zijn het grote aantal analyses, waarvoor correctie op zijn plaats was geweest. De vraag is of het gevonden positieve effect in de subgroep psychopathische patiënten dan nog significant was geweest. Daarnaast betreft het een relatief kleine groep deelnemers die enkel op één dag met oxytocine zijn getest. Ook het gegeven dat er als uitkomstmaat alleen een taak is meegenomen en geen maat voor bijvoorbeeld sociaal functioneren, is een beperking. Tot slot de toediening van de oxytocine zelf. Al werd een dosering van 24 IU in talrijke studies gebruikt, toch is het niet duidelijk welk deel van de oxytocine het centrale zenuwstelsel bereikt. Mogelijk was de dosering oxytocine dan ook niet hoog genoeg voor de gehele groep psychopathische patiënten. Desalniettemin biedt deze studie interessante aanknopingspunten voor verder onderzoek naar de toegevoegde waarde van oxytocine in de behandeling van psychopathische patiënten.
Nieuwsgierig geworden naar het volledige proefschrift van Ronald Rijnders? Meer over de artikelen van zijn proefschrift is te vinden via: https://www.nifp.nl/actueel/nieuws/2024/04/16/ritsende-empathie-van-ronald-rijnders.
Besproken artikel
Rijnders RJP, Dykstra AH, Terburg D, Kempes MM, van Honk J. Sniffing submissiveness? Oxytocin administration in severe psychopathy. Psychoneuroendocrinology. 2021 Sep;131:105330. doi: 10.1016/j.psyneuen.2021.105330.
Referenties
- Jin Y, Song D, Yan Y, Quan Z, Qing H. The Role of Oxytocin in Early-Life-Stress-Related Neuropsychiatric Disorders. Int J Mol Sci. 2023 Jun 21;24(13):10430. doi: 10.3390/ijms241310430.
- Camerino C. The Long Way of Oxytocin from the Uterus to the Heart in 70 Years from Its Discovery. Int J Mol Sci. 2023 Jan 29;24(3):2556. doi: 10.3390/ijms24032556.
- Ebitz RB, Watson KK, Platt ML. Oxytocin blunts social vigilance in the rhesus macaque. Proc Natl Acad Sci U S A. 2013 Jul 9;110(28):11630-5. doi: 10.1073/pnas.1305230110. Epub 2013 Jun 24. PMID: 23798448; PMCID: PMC3710816.
- De Dreu CK, Shalvi S, Greer LL, Van Kleef GA, Handgraaf MJ. Oxytocin motivates non-cooperation in intergroup conflict to protect vulnerable in-group members. PLoS One. 2012;7(11):e46751. doi: 10.1371/journal.pone.0046751. Epub 2012 Nov 7. PMID: 23144787; PMCID: PMC3492361.
