De telefoon gaat, consult van de longgeneeskunde. Het betreft een oudere patiënt met een blanco psychiatrische voorgeschiedenis en het een en ander aan somatische ouderdomsziekten, opgenomen met COVID-19. De patiënt is delirant geweest waarvoor haloperidol is gestart, maar wegens stijfheid is dit na enkele dagen weer gestopt. Patiënt werd echter steeds stijver en begon vreemd gedrag te vertonen, zoals met de rolstoel tegen mensen aanrijden en de behandelaren napraten tijdens de visite. De zaalarts weet niet precies wat er aan de hand is, maar zou het misschien katatonie kunnen zijn?
‘Katatonie, dat zal toch niet,’ denk ik, terwijl ik mijn witte jas aantrek. Ik ken de cijfers, zowel de prevalentie van katatonie als het hoge percentage dat gemist wordt. Maar bij een blanco psychiatrische voorgeschiedenis en een matig ernstige Covid-infectie? Eerder een wat atypisch delier, een encefalopathie na doorgemaakte Covid-infectie, of misschien een Lewy Body dementie die manifest geworden is na het starten van de haloperidol?
Aangekomen op de afdeling staat er een rolstoel midden in de gang met daarin een roerloze patiënt. Navraag bij de verpleging bevestigt dat dit mijn patiënt is. Ik stel me aan hem voor maar hij lijkt dwars door mij heen te kijken. Pogingen om een anamnese af te nemen blijken vruchteloos, waarop ik me de katatonie-scorelijst voor de geest probeer te halen en hem vraag om zijn hand uit te steken. Er gebeurt niets. Ik pak zijn hand en strek deze voor hem uit. Als ik loslaat, blijft de arm bewegingloos in de lucht hangen. De verpleegkundige vult aan dat dit ook gebeurt als ze hem wassen en aankleden, wat de zorg aanzienlijk bemoeilijkt. Als ik nadrukkelijk op mijn hoofd krab komt patiënt opeens in beweging en begint op een overdreven manier op zijn hoofd te krabben. We stoppen zijn armbeweging en leggen zijn arm weer neer, waarna patiënt stokstijf in deze houding blijft zitten.
Katatonie, het lijkt er toch echt op. Echolalie, echopraxie, wasachtige buigzaamheid, stupor en mutisme kan ik zo afvinken, en als ik de de Bush-Francis Catatonia Rating Scale (BFCRS) erbij pak kom ik waarschijnlijk nog wel hoger uit. Een proefbehandeling met lorazepam bevestigt de diagnose. Na een milligram komt patiënt weer tot leven en als ik later op de dag terugkom, zit hij met smaak een boterham te eten en knikt vriendelijk naar me.
Katatonie en COVID-19
Na het uitbreken van de pandemie is PubMed ontploft met artikelen over Covid. Bij een search blijkt dat deze patiënt niet de enige is die katatonie na of tijdens een Covid-infectie ontwikkelde. Meerdere casereports (Amouri et al. 2020; Caan et al. 2020) beschrijven katatonie optredend tijdens een Covid-infectie bij patiënten met een blanco psychiatrische voorgeschiedenis. Katatonie wordt zowel bij volwassenen gezien als bij adolescenten (Kopishinskaia et al. 2021). Sommige patiënten bleken goed te reageren op lorazepam alleen, bij anderen was elektroconvulsietherapie (ECT) nodig om de katatonie te behandelen (Araujo et al. 2020; Austgen et al. 2021; Brandao et al. 2021). Eén casereport beschrijft een fatale afloop (Kwon et al. 2021) vanwege een massale longembolie vermoedelijk (deels) veroorzaakt door de immobiliteit en dehydratie bij slechte intake.
De psychopathologie van katatonie bij Covid is nog onduidelijk. Onderzoekers denken dat massale systemische inflammatie en een bijkomende cytokinenstorm hypoxische schade in het brein kan geven, wat allen mogelijke oorzaken van de katatonie kunnen zijn (Austgen et al. 2021; Kwon et al. 2021). Dit wordt onderschreven door de bevindingen bij patiënten bij wie de infectieparameters opliepen tijdens het ontwikkelen van de katatonie (Gouse et al. 2020). Dit zou ook kunnen verklaren waarom ECT goed werkt. Hiervan wordt namelijk gedacht dat het (deels) een anti-inflammatoir effect heeft (Austgen et al. 2021). Bij veel patiënten wordt bovendien beschreven dat zij delirant waren, maar het is onduidelijk of het delier een schakel is in het ontwikkelen van katatonie of dat het een bijkomende uiting van kwetsbaarheid is (Scheiner et al. 2021).
Cooper et al. (2020) duiken dieper de geschiedenis in en beschrijven hoe er tijdens de uitbraak van de Spaanse griep vele gevallen werden beschreven van ‘encephalitis lethargica’. Hij wijst erop dat deze symptomen vandaag waarschijnlijk zouden worden geduid als katatonie. Eerder nog, tijdens een grote griepgolf in Italië in 1890, beschreven doktoren een opvallende toename van een soort stuporeus parkinsonisme. Cooper betoogt dat dit waarschijnlijk allemaal katatonie is geweest en dat dit dus veel vaker voorkomt bij (respiratoire, virale) infectieziekten dan dokters weten. Hier gaan we nooit meer achter komen, maar wat relevant blijft, is zijn boodschap dat je er altijd alert op moet zijn.
Concluderend kan katatonie een complicatie zijn van een Covid-infectie, zowel bij mensen met als zonder psychiatrische voorgeschiedenis. Het werkingsmechanisme berust waarschijnlijk op systemische inflammatie, een cytokinenstorm en cerebrale hypoxie. Katatonie moet naast de Covid-infectie behandeld worden, conform protocol met benzodiazepinen en/of ECT.
En de patiënt van de longgeneeskunde? Die is behandeld met lorazepam, waarop de katatonie verdween en de lorazepam na enkele weken kon worden afgebouwd. Fysiek is hij behoorlijk goed hersteld, maar zijn neurocognitieve functies lijken blijvend verminderd te zijn na de ziekenhuisopname. Dit zou kunnen passen bij de theorie van de hypoxische schade en doorgemaakte encefalopathie/encefalitis zoals hierboven beschreven. Dankzij goede thuiszorg en een betrokken familie kon hij na enkele maanden worden ontslagen naar huis.
Literatuur:
Amouri J, Andrews PA, Heckers S, Wesley Ely E, Wilson JE (2021). A case of concurrent delirium and catatonia in a woman with coronavirus disease 2019. J Acad Consult Liaison Psychiatry 62(1): 109-114
Araujo C, Schlittler LXC, Mantovani Sguario R, Miti Tsukomo D (2020). Life-threatening catatonia associated with coronavirus disease 2019. J Acad Consult Liaison Psychiatry 62:256-257
Austgen G, Meyers MS, Gordon M, Livingston R (2022). The use of electroconvulsive therapy in neuropsychiatric complications of coronavirus disease 2019: a systematic literature review and case report. J Acad Consult Liaison Psychiatry 63(1):86-93
Brandao PRP, Grippe TC, Pereira DA, Munhoz RP, Cardoso F (2021). New-onset movement disorders associated with COVID-19. Tremor Other Hyperkinet Mov (N Y) 11:26
Caan MP, Lim CT, Howard M (2020). A case of catatonia in a man with COVID-19. Psychosomatics 61(5):556-560
Cooper JJ, Ross DA (2020). COVID-19 Catatonia: would we even know? Biol Psychiatry 88(5):19-21
Gouse BM, Spears WE, Nieves Archibald A, Montalvo C (2020). Catatonia in a hospitalized patient with COVID-19 and proposed immune-mediated mechanism. Brain Behav Immun 89: 529-530
Kopishinskaia S, Cumming P, Karpukhina S, et al (2021). Association between COVID-19 and catatonia manifestation in two adolescents in Central Asia: incidental findings or cause for alarm? Asian J Psychiatr 63:102761
Kwon HJ, Patel KH, Ramirez M, McFarlane IM (2021). A case of fatal catatonia in a COVID-19 patient. Cureus 13(7):e16529
Scheiner NS, Smith AK, Wohlleber M, Malone C, Schwartz AC (2021). COVID-19 and catatonia: a case series and systematic review of existing literature. J Acad Consult Liaison Psychiatry 62:645-656
