In een prachtig boek getiteld Museum Dirk De Wachter, Kunst & Psychiatrie in borderlinetijden legt Dirk de Wachter en consorten haarfijn uit wat de overeenkomsten en de verschillen zijn tussen de psychiatrie en kunst. Het boek behandelt de outsider art, wisselt diepgravende essays af met fascinerende prenten van de tentoongestelde kunstwerken en laat gerenommeerde schrijvers en kunstenaars aan het woord die de 9 symptomen van de borderline persoonlijkheidsstoornis koppelen aan maatschappelijke thema’s.
Wie is Dirk De Wachter?
De Vlaamse psychiater en psychoanalyticus Dirk de Wachter is misschien wat minder bekend in Nederland. In Vlaanderen is hij een halfgod. En dat is niet onterecht. Met een uitgekiende precisie en goed doordachte formuleringen vergelijkt hij maatschappelijke problemen met psychiatrisch lijden in boeken, essays, op nationale televisie en in interviews. Natuurlijk, het boek Borderline Times is een mooie weerspiegeling van de worsteling van de huidige mens, maar Dirk de Wachter is meer dan dat. Met zijn duidingen van acute maatschappelijke problemen heeft hij een bijzondere positie verworden in de Vlaamse maatschappij. Met eerlijke bescheidenheid adviseert hij politiek en vaderland over hardnekkige misstanden in het Vlaamse land.
Wat is er aan de hand?
Dirk de Wachter is eigenlijk iemand waar Nederland naar hunkert. Een psychiater die breder durft te kijken dan de spreekkamer, die de maatschappij op de sofa legt, en die de sofa durft mee te nemen naar het openluchttheater. Een knuffelpsychiater die dingen zegt die kloppen, die niet bang is om buiten zijn expertise te geraken, omdat hij niet pretendeert dat hij alles weet. Als ik in de positie was, zou ik hem direct benoemen tot onze psychiater des Vaderlands, met de klemtoon op het woord onze. Jammer genoeg is hij niet van ons. Om aan te geven hoe groot en geliefd hij is bij onze zuiderburen hebben de Vlamingen in de zomer van 2016 het Museum Dr. Guislain in Gent tijdelijk omgedoopt in het Dirk de Wachter Museum. In het museum mocht Dirk, tevens kunstliefhebber, meebeslissen welke kunstwerken tentoon werden gesteld en welke werken hij raakvlakken vond hebben met psychiatrie.
Psychiatrie en kunst
En daar gaat dit boek over. Het boek wisselt scherpe essays af met plaatjes van tentoongestelde werken. En dat gaat niet vervelen. In het eerste essay komt Dirk zelf aan het woord. In een vlammend betoog ontrafelt hij waarom kunst in de maatschappij hoort. Waarom kunst in essentie zich nooit kan onttrekken aan de maatschappij ook al speelt kunst met de regels. Volgens het boek bevindt kunst zich aan de rand van de regels, balanceert op de borderline van de tijd en genereert daardoor nieuwe spelregels en ontrafelt nieuwe betekenissen. Juist doordat de boodschap van kunst niet altijd in ons bewustzijn wordt gevoeld, kan het diepere lagen raken in onszelf. Daarom raken we ontroerd, ook al weten we eigenlijk niet wat ons precies ontroerd. En daarom staat kunst ook zo dicht bij de psychiatrie en hebben ze eenzelfde positie; psychiatrie bevindt zich immers ook aan de rand van de regels van de normaliteit.
Patiënten en kunst
De relatie tussen creativiteit en psychiatrische klachten is eeuwen oud. Aristoteles stelde de vraag: Waarom lijden zo veel mensen die uitblinken in de poëzie, de kunsten, de politiek, aan melancholie? Het antwoord is er niet, maar outsider art (letterlijk, kunst gemaakt door mensen in de marge) heeft wel die naam. Ook al is het aantrekkelijk om te denken dat lijden hoort bij het creatieve proces, het is een dunne correlatie. Alleen bij bipolaire stoornissen werd een verband gevonden met vaker voorkomen van artistieke beroepen in ‘bipolaire’ families. Ook al zijn er kunstenaars die ook patiënt zijn, het ene sluit het andere niet uit. Ze passen desalniettemin goed bij elkaar.
En dan nu?
Het boek laat ons beseffen dat de kunst de psychiatrie veel heeft te bieden. Niet alleen verkennen ze beiden de grenzen van de normaliteit, ook durven ze deze grenzen te kraken. En dat maakt het spannend, voor kunstenaar en voor patiënt. Het boek geeft daarbij een essentiële zet. Juist door het combineren van kunst en psychiatrie gaat er een nieuwe wereld open. Voor mij als psychiater, maar ook voor patiënten of familieleden. Want het verkennen (en doorbreken) van de grenzen zorgt voor groei, als mens en als maatschappij.
De tentoonstelling Museum Dirk De Wachter (link) is een samenwerking tussen de psychiaters Dirk De Wachter en Erik Thys en is nog te zien tot 25-9-2016 in Museum Dr. Guislain in Gent. Het rijk geillustreerde boek/catalogus is te verkrijgen via Uitgeverij Lannoo.
