“Als je niet uitkijkt, word je op een dag dood wakker”. Het is een van de vele revelaties die het naamloze personage in de solovoorstelling De Wanen, gespeeld door Alwin Pulinckx, deelt met het publiek. Alleen op het toneel, tussen talloze dunne spijlen die reflecteren op een aluminium ondergrond, vertelt hij het verhaal van iemand die wegzinkt in zijn eigen waanzin. Dat doet hij in een meedogenloos tempo en met wisselende intensiteit, een constante stroom van openbaringen die uit je handen glijden als je denkt ze net vastgegrepen te hebben.
Fotocredits: Alwin Pulinckx in De Wanen, foto: Sanne Peper
De Wanen is het theaterdebuut van schrijver en dichter Ingmar Heytze. Heytze heeft het stuk geschreven, maar zag het zelf ook pas voor het eerst gespeeld op de première. “Het gaf een echte kick toen ik die tekst voor het eerst hardop, door iemand anders, uitgesproken hoorde worden. Omdat ik wel wist waar het over ging, ik heb het immers zelf geschreven, maar er tegelijk zoveel nieuwe elementen in bleken te zitten.”
Zijn onderwerpkeuze kwam voort uit een fascinatie met een lange voorgeschiedenis. Heytzes moeder werkte toen ze jong was als leerling-verpleegkundige bij de Willem Arntszhuis, de voormalig psychiatrische inrichting in Utrecht, wat diepe indruk op haar maakte. Ze vertelde verhalen over die tijd aan Ingmar, en hoewel ze het gesticht zelf omschreef als een middeleeuwse burcht (“Ik kreeg er een Nurse Ratched-achtige vibe bij”), sprak ze vol begrip over de bewoners. “Ze leerde me dat het belangrijk was om respectvol om te gaan met iemand die heel anders naar de wereld kijkt dan jij.”
“De waan, dat is toch wel de meest fascinerende en romantische van de psychische ziektes. Voor dit stuk heb ik de Grote Arcana van wanen gekozen: de glaswaan, Capgras, Cotard, allemaal dingen die tot de verbeelding spreken omdat ze spectaculair zijn, maar ook omdat iedereen er iets van zichzelf in kan vinden. Ergens begrijp je het wel, of dat denk je althans. Er zijn altijd momenten dat de werkelijkheid niet helemaal strookt met je gevoel, maar de meeste mensen kunnen weer gemakkelijk terug naar een veilig beeld van de realiteit. Een waan is voor een gezond mens dus vooral iets leuks en spannends, en dat is juist precies het gevaar van de romantiek ervan.”
Heytze is voorzichtig met de vergelijking tussen de poëzie die hij zelf schrijft en het expressieve, soms prachtige, psychotische taalgebruik. “Ik zou dat heel hovaardig vinden, om te denken dat ik in het hoofd kan kijken van iemand met een psychose. Er zijn mensen die daar uit ervaring over kunnen schrijven, dus ik heb wel de literatuur bestudeerd om dichterbij te komen.” Als inspiratiebron voor dit stuk noemt Heytze het werk van Jan Arends, schrijver, dichter en vertaler die regelmatig opgenomen was in psychiatrische instellingen en in 1974 door suïcide om het leven kwam. “Zijn verhaal Keefman is het enige verhaal in de Nederlandse literaire geschiedenis dat je bijna fysiek aanvliegt”.
Jaren geleden verbleef Heytze als artist in residence in Het Vijfde Seizoen, een kunstenaarsverblijf in Den Dolder waar kunstenaars enkele maanden worden aangesteld om een nieuw werk te produceren, gericht op geestelijke gezondheidszorg. Daar sprak hij regelmatig met opgenomen psychiatrische patiënten. “ik merkte hoe ingewikkeld het was om erachter te komen waar ze precies mee bezig zijn. Eerst begreep ik er niks van en heel langzaam kwam ik er puzzelenderwijs achter wat ze nou bedoelden, en welke afslag ze hebben genomen die de meeste mensen niet nemen. Dat is een dankbaar proces voor de theateromgeving, maar het moet verschrikkelijk zijn om constant te stuiten op het onbegrip van mensen die jouw realiteit niet delen. Je kunt filosofisch betogen dat iedereen per definitie in zijn eigen werkelijkheid leeft, maar er is een verschil of jouw realiteit op een aantal punten overeenkomt met die van de mensen om je heen, of dat je de dingen volledig anders ziet.”
Dat gevoel van afstand wordt in De Wanen pijnlijk duidelijk: Elke uitspraak die de anonieme figuur op het toneel doet is een poging om contact te maken met het publiek, maar na een uur blijven zowel hij als de theaterbezoekers verwilderd achter, meer van elkaar vervreemd dan bij aanvang. “Dat is misschien wel zijn grootste probleem: dat hij existentieel eenzaam is.”
De wanen speelt nog tot en met 16/10 in Theater Bellevue, Amsterdam (12:30u). Zie: www.theaterbellevue.nl
